Lysande skapningar

Lys i havet

Utstråling av synleg lys frå levande organismer kallar vi bioluminescens, og vi finn fenomenet oftast i havet (sjå også artikkelen En lommelykt i havet).

Moreld er eit eksempel på organismar i havet som lyser av seg sjølve. Moreld er algar (fureflagellatar) i saltvatn. Den enkelte algen sender ut eit lysglimt som varer cirka eit tidels sekund. Lyset blir sterkare når sjøen rører seg, eller om vi lagar rørsle i vatnet, fordi oksidasjonen skjer raskare ved god lufttilgang.

Moreld. I Norden er det blant anna algen av slekta Noctiluca (latin for «nattlys») som lagar lyset. Foto: Bruce Anderson, University of Stellenbosch, CC BY 2.0

Lysande geni

I 1962 oppdaga Osamu Shimomura to protein som er involvert i bioluminescens i den vesle maneten Aequorea victoria: Eit lysprotein som fekk namnet aequorin, og eit grønt fluorescerande protein (GFP). Saman med Martin Chalfie og Roger Tsien fekk han nobelprisen i kjemi i 2008 for oppdaginga av proteinet GFP. Proteinet lyser grønt når det blir bestrålt med UV-lys. Proteinet er dessutan relativt harmlaust, slik at forskarar kan injisere det i celler og bruke fluoriserande mikroskopi til å studere korleis ulike protein er plassert og rører seg inni celler.

Maneten Aequorea victoria. Foto: Sierra Blakely

Sjølvlysande korallar i Raudehavet. Foto: Prof. J. Wiedenmann. Referanse: Eyal G, Wiedenmann J, Grinblat M, D’Angelo C, Kramarsky-Winter E, et al. (2015) Spectral Diversity and Regulation of Coral Fluorescence in a Mesophotic Reef Habitat in the Red Sea. PLoS ONE 10: e0128697.

Eldfluger, lysbiller eller sankthansormar

Eldfluger er ikkje fluger, og sankthansormar er ikkje ormar. Dei er berre ulike namn på ein type bille. Derfor er lysbiller eigentleg eit riktigare namn, men ikkje like innarbeidd i språket. Sankthansorm (Lampyris noctiluca, latin for «det skinande nattlyset») er den einaste eldflugearten (eller lysbillearten!) vi finn i Noreg. Sankthansormen har truleg fått namnet sitt fordi den vingelause hoa kan likne på ei larve eller ein orm, og at ho er enklast å finne rundt sankthans. Sankthansorm-hoa lagar det sterkaste lyset, eit gulgrønt lys. Slik kan ho fortelje hannen kvar ho er. Hannen ser ut som ei vanleg bille, og kan fly. Nokre gonger blir han lurt av utelamper og andre lyskjelder, og finn ikkje hoa.

Spør naturen!

Magane til eldfluga har inspirert forskarar til å prøve å få meir lys ut frå lysdiodar. Utfordringa med lysdiodar er at ein del av lyset blir reflektert tilbake, slik at dei ikkje lyser så sterkt som vi ønsker. Eldfluga har liknande utfordringar, men har løyst det med spesielle skjel på magen med skarpe kantar, som gjer at lyset ikkje blir reflektert tilbake, men kjem seg ut og held seg klart. I teknologi og design skal elevane definere eit problem og finne løysingar. La naturen inspirere deg! Sjekk ut nettstaden asknature.org, og les meir i artikkelen Lys i teknologi og design.

Faksimile frå asknature.org. Her kan du for eksempel spørje korleis naturen lagar sitt eige lys, eller korleis organismar kan sjå når det er nesten heilt mørkt. Her får du også vite kva forskarar har funne ut ved å studere dei ulike eigenskapane til dei ulike organismane.